Aranđelovac – Veoma važno mesto novije srpske istorije jeste Bukovička crkva posvećena Svetom Arhangelu Gavrilu koja se nalazi na samim padinama Bukulje, nedaleko od samog današnjeg gradskog jezgra. Ovaj hram, koji značajno mesto zauzima i u sakralnoj topografiji, ostatku Srbije poznatiji je iz brojnih predanja i usmenih kazivanja kao „Ustanička crkva“ ispred kojeg su vođe bune položile zakletvu na vernost vrhovnom voždu Karađorđu pre podizanja Prvog srpskog ustanka.
U usmenom nasleđu, sačuvana su brojna predanja koja se vezuju za ovu crkvu i Karađorđa. Sa druge strane, u istoriografiji, porta Atanasije Antonijević, blizak Karađorđev prijatelj i duhovni učvrstitelj ustaničkog morala, služio je do kraja života u Bukovičkom hramu. U sačuvanim izvorima izostali su detaljniji opisi crkve iz ovog perioda, iako je ona bila mesto okupljanja prvih sastanaka i ustaničkih priprema.
Najznačajniji ustanički predmet Bukovičke crkve jeste krst za koji se, prema predanju, veruje da je pripadao proti Atanasiju i da je on njime zakleo ustanike u Orašcu. Reč je o prestonom krstu (20 cm x 16.5 cm), od koga je sačuvan fragment gornjeg okova i drvorezani krst, čija drška i stopa nisu sačuvane. Nastao je krajem 18. veka, načinjen je od srebra, a dekoracija je koncipirana shodno praksi poznog baroka. Gornji deo okova rađen je tehnikom livenja i iskucavanja, a spojen je šarnirima.
Otvori imaju formu ključaonice i potkovice, dok ukrasi oblika lale i zvezde ispod otvora na bočnim kracima ukazuju da je majstor okov oblikovao pod uticajima kasnog osmanskog baroka čije se različite forme i uticaji prepliću na balkanskom prostoru. Ugaone aplikacije deo su motiva svetlosnih zraka, ali i cvetnih grana koje se javljaju u različitim formama okovanih krstova, a vezani su za priču o pronalaženju Časnog krsta. Fasete (zavrtnji) su standardni način zatvaranja okova čije bočne strane, takođe, sadrže vegetabilno deokorisanu traku.
– Ukoliko bismo pokušali da rekonstruišemo prvobitni izgled, izvesno je da je krst bio postavljen na cilindričnu dršku sa jednim ili više nodusa, takođe livenu i stopu čija dekoracija odgovara motivima sa okova. Na krajevima krakova krsta su piramidalni završeci, a okov je, osim floralne dekoracije, ukrašen kamenjem bordo boje. Od 14, ostalo je samo 9. Ovaj reprezentativni predmet, mogao je da nastane samo u razvijenoj gradskoj radionici i produkt je hrišćanske vizuelne kulture koja je cvetala u balkanskim gradovima, naročito na jugu krajem 18. veka. Drvorez samog prestonog krsta koji je smešten u okov, sadrži scene Krštenja Hristovog u Jordanu i Raspeće i upućuje da je nastao u manastirskom okruženju.
O iskustvu majstora svedoče proporcionalne figure, a slična ikonografska rešenja i raspored scena pronalazimo na krstovima riznice manastira Hilandara i primerku iz Muzeja primenjene umetnosti u Beogradu, kaže Tanja Vićentić, istoričar umetnosti, viši kustos u Narodnom muzeju u Aranđelovcu i autorka monografije o Bukovičkoj crkvi u kojoj je zabeležila rezultate svog naučnog rada. Pripada školi prof. dr Miroslava Timotijevića i prof. dr Nenada Makuljevića, koja je poznata po primeni interdisciplinarnog pristupa u istraživačkom radu nacionalne istorije umetnosti 19. veka.
Zbog izuzetnog istorijskog značaja Bukovičkog hrama, koji je kao nepokretno kulturno dobro, 2005. godine dobio status spomenika kulture i odavno prevazišao lokalne okvire, nastala je njena monografija pod nazivom „Bukovička crkva Svetog Arhanđela Gavrila u Aranđelovcu: dinastički programi i državne politike u procesima formiranja naselja i parohijskih hramova u unutrašnjosti Srbije u 19. veku“ koja je tokom prošle godine izašla u izdanju aranđelovačkog Muzeja i Bukovičke crkve.
Na naslovnoj strani ove knjige, našao se upravo čuveni ustanički krst, čime je ova relikvija izvučena iz istorijske tame. Delo govori i o duhovnosti ustaničkog kraja tokom četiri stotine godina, od 18. stoleća do danas, sa posebnim osvrtom na period 19. i 20. veka. Predstavlja i uvid u svestranu analizu promena kroz koje je hram prolazio, odnos crkve i države i govori i o istoriji samog grada pod Bukuljom.
Autor teksta: Vesna Proković, diplomirani profesor filozofije, novinar i bibliotekar